rituelen en tradities | tools bij transitie

Gewoonte, traditie of ritueel?

December. Bij uitstek de maand van rituelen en tradities. Lichtjes ophangen, een boom in huis en knallend het nieuwe jaar vieren. Het zijn dingen die we allemaal kennen en die kleur geven aan momenten in het leven. Rituelen en tradities kunnen een enorme kracht hebben omdat ze richting geven in en onderdeel zijn van de vorming van onze identiteit, zowel op persoonlijk niveau als in organisaties. Ook in onze omgang met de natuur kunnen rituelen een krachtige rol spelen.  

Gewoonte, traditie of ritueel?

First things first, wat maakt iets eigenlijk een ritueel of een traditie, en hoe is het anders dan een gewoonte?

Gewoonte

Een gewoonte is een (herhaalde) handeling die we gewend zijn, en vaak zelfs onbewust uitvoeren. Gewoon omdat we het altijd al doen. Denk bijvoorbeeld aan het tandenpoetsen voor het slapengaan. Gewoontes maken ons gedrag efficiënt, zonder teveel gebruik te maken van ons bewuste, rationele denken. Dat maakt het tegelijkertijd moeilijk om ze te veranderen of te stoppen, wat ze niet erg flexibel maakt.

Traditie

Tradities zijn, zoals prachtig verwoord door Marloes Rusting, ‘gewoonten van het heden, met een wortel in het verleden’. Het zijn gebruiken en rituelen die we doorgeven van generatie op generatie. Ze hebben om die reden een sterke link met onze geschiedenis en helpen ons te leren wie we zijn, waar we vandaan komen. Ze vormen onze identiteit. 

Omdat de wereld in de loop der tijd verandert, veranderen tradities ook. Onze Sinterklaas traditie is hier een goed voorbeeld van. Het gevaar schuilt in wanneer een traditie neergezet wordt als een in marmer gebeitelde en onveranderlijke gewoonte. Dan is verandering ineens een morele kwestie, wordt het onbespreekbaar en kan de traditie als wapen gebruikt worden om in of uit te sluiten. 

Ritueel

Een ritueel lijkt wellicht op een vaste gewoonte, met het verschil dat er echt aandacht is voor de handeling en/of de plek waar het plaats vindt. We zetten rituelen vaak in bij overgangsmomenten en belangrijke levensfasen, zoals geboorte, huwelijk, de overgang naar volwassenheid, religieuze en sociale verbintenissen.

Maar ook bij het bij afscheid en overlijden of het inslaan van een nieuwe weg of een nieuw begin. Om samen stil te staan, te vieren, vooruit te dromen. En elke cultuur geeft daar zijn eigen invulling aan. Rituelen hebben om die reden dan ook een sterke verbindende kracht en zijn krachtige tools bij het begeleiden van cultuurverandering.

Rituelen en tradities voor het begeleiden van duurzame transities

Het klimaat staat definitief op de mondiale politieke agenda en de noodzaak van een transitie naar een duurzame samenleving is nog nooit zo breed en diep onderkend als nu. Dat betekent dat we Het Oude los aan het laten zijn, maar tegelijkertijd nog niet weten hoe Het Nieuwe eruit gaat zien. We zitten in het Ondertussen, in antropologische termen ‘liminale fase’. 

Om zulke transities te begeleiden hebben mensen rituelen uitgevonden. Om ruimte te geven aan onzekerheid, om emoties te kanaliseren, om het ‘oude’ steeds een beetje meer los te laten en het ‘nieuwe’ vorm te geven. Rituelen brengen ons terug naar onze kern, onze identiteit, naar gemeenschappelijke waarden en belangen. Dat kan heel groots met een COP klimaattop zoals recent in Madrid, maar ook heel klein en dichtbij, in het dagelijks leven.

Yule Fest – eeuwenoud en alledaags 

Even geleden woonde ik een ‘Yule Fest’ bij, een oud Germaans ritueel. Ik realiseerde me dat dit ritueel helpt om stil te staan bij de waarde van onze natuur. En volgens mij kunnen we van dit ritueel leren om ‘nature-proof’ tradities te bouwen.

‘Yule’ betekent ‘midwinter’, het moment in het jaar dat de dagen het donkerst zijn. De 12 dagen hiernaartoe wordt het Yule ritueel gevierd. Het halve jaar voorafgaand aan Yule is de natuur afgestorven, hebben de bladeren losgelaten. De natuur heeft zich teruggetrokken. 

Groen staat voor leven

Vanaf de midwinter zullen de dagen zich weer lengen. Yule staat daarom in het teken van de belofte van het licht, dat de natuur weer kracht geeft om op te bouwen. Het staat voor nieuw leven en een nieuw begin. Je zou denken dat dit ritueel tegenwoordig ver bij ons vandaan staat, maar niets is minder waar. Tijdens Yule haalden mensen groen in huis om het leven te symboliseren. Groenblijvende takken zoals hulst, spar, den en de maretak. Klinkt herkenbaar toch? 

Boze geesten verjagen

Deze groene takken werden versierd met natuurlijke ornamenten zoals dennenappels, kaneelstokjes, appels en sinaasappels om ongeziene geesten die in de donkere winternachten ronddwaalden buiten te houden. Ook werd er tijdens de Yule veel en hard ‘gejoeld’ (meteen duidelijk waar de naam vandaan komt!). Mensen maakten herrie, muziek en ander geluid om het donker en duister en alles wat daarin huist te verjagen. Door de jaren heen veranderde dat in… het afsteken van vuurwerk. Ook herkenbaar?

Rituelen geven zin

Yule laat zien hoe rituelen helpen om stil te staan bij de kracht en het belang van de natuur. Met het vieren van Yule gaan we terug naar de kern, onze identiteit, naar gemeenschappelijke waarden en belangen. De tradities bestaan overduidelijk nog steeds, maar de link met de natuurkant van Yule zijn we toch een beetje vergeten. Terwijl we het juist in deze tijd nodig hebben om ons bewust te zijn van het belang van onze leefomgeving. 

Ik zou je dan ook graag willen uitnodigen om deze kerst en het aankomende nieuwe jaar, of je nu op je werk bent, thuis of buiten, af en toe eens om je heen te kijken en je bewust te zijn van die natuur, haar veranderingen door het jaar heen en jouw eigen plek daarin. Laten we dat bewust onderdeel laten worden van onze kersttradities, in plaats van dat kerst een onbewuste gewoonte wordt. 

Heel misschien ontwikkel je zelfs wel een eigen Yule ritueel – we moedigen je van harte aan dit te doen (en het met ons te delen!). 

Wil je meer weten over Green Culture Lab en cultuurverandering?

Check hoe wij een cultuurtraject aanpakken > cultuur veranderen

Walter Faaij vertelt er ook over in dit blog en video van de Duurzame Week.

Meer lezen?
Dan zijn deze boeken een fijn begin.

• Bohm, David – On Dialogue (1996)
• Braun & Kramer – De Corporate Tribe (2015)
• Johnson, Barry – Polarity Management (1996)
• Schein, Edgar – De bedrijfscultuur als ziel van de onderneming (2000)