Hoe klimaatzaken cultuur veranderen

Op 9 april 2024 velde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens een historisch oordeel in de zaak van de Zwitserse KlimaSeniorinnen. De overheid van Zwitserland schond mensenrechten door onvoldoende actie te ondernemen tegen klimaatverandering. Deze uitspraak markeert slechts één van de vele klimaatzaken die door groepen burgers en organisaties worden aangespannen tegen overheden en multinationals. Wat is eigenlijk de impact van deze klimaatzaken? En hoe kunnen we ze duiden door de lens van antropologie?

Om deze vragen te kunnen beantwoorden, moeten we eerst begrijpen waar wetten en regels vandaan komen. Over het algemeen zijn deze het product van onze diepgewortelde overtuigingen over goed, fout, waardevol en waardeloos. Overtuigingen die zich manifesteren in gedragsnormen en de basis vormen van onze wet- en regelgeving. ‘Goed voorouderschap’ leidt bijvoorbeeld tot een andere set waarden, normen en regels dan de overtuiging ‘winstmaximalisatie voor aandeelhouders’. Cultuur is in essentie gestolde betekenis.

Bekende voorbeelden van wetgeving zijn: 

• verbod op diefstal van eigendom (Strafrecht)
• de overheid heeft het geweldsmonopolie (Staatsrecht)
• strijdende partijen in oorlog mogen bepaalde doelwitten niet raken, zoals ziekenhuizen en hulpverleners (Oorlogsrecht)

Een minder bekend voorbeeld is de zorgplicht die overheden hebben ten opzichte van hun burgers. Deze zorgplicht, verankerd in de Nederlandse Grondwet, vormde de basis voor de klimaatzaak van Stichting Urgenda tegen de Nederlandse Staat in 2015. 

Klimaatzaken als katalysator van cultuurverandering

Klimaatzaken functioneren als katalysator voor verandering. Organisaties zoals Milieudefensie, Urgenda en een groep van 2000 KlimaSeniorinnen gebruiken bestaande wetgeving om overheden en bedrijven verantwoordelijk te houden voor de normen die we gezamenlijk hebben afgesproken. Tegelijkertijd laten deze zaken soms zien dat bestaande normen te soepel zijn en/of aangepast moeten worden aan de realiteit waarin we ons bevinden.

Ze brengen een soort paradigmaverschuiving teweeg in de samenleving. Naast het gebruik van bestaande wetgeving worden ook nieuwe wetten ontwikkeld, zoals de CSRD-wetgeving (Corporate Sustainability Reporting Directive), en het verbod op Single Use Plastics in bedrijfsrestaurants. Bovendien wordt bestaande wetgeving op nieuwe manieren toegepast, wat resulteert in een hybride vorm van juridische actie.

De ongeschreven zorgvuldigheidsnorm als breekijzer

In mijn zoektocht stuitte ik op een juridische casus waarvan de naam mijn verbeelding wel prikkelde: het Kelderluik-arrest uit 1965. Uit deze rechterlijke uitspraak kwam de ‘ongeschreven zorgvuldigheidsnorm’ voort, die als een juridische vangrail voor onrechtmatig gedrag fungeert. 

In 1965 was de inhoudelijke invulling van deze zorgvuldigheidsnorm anders, want we kenden de effecten en oorzaken van klimaatverandering nog minder. Met de kennis van nu, gaat het uitstoten van CO2 en het plegen van ecologische roofbouw in tegen de zorgvuldigheidsnorm. En precies deze norm wordt in klimaatzaken gebruikt om bedrijven zoals Shell en ING te dwingen zich te conformeren aan nationale en internationale klimaatafspraken en wetgeving.

Niet de wet is veranderd, maar de inkleuring van de ongeschreven zorgvuldigheidsnorm. Waarom? Omdat we nu meer weten dan toen de wet geschreven werd en omdat we nu andere waarden en principes belangrijker vinden. Zoals gezondheid, leefbaarheid, veiligheid… Het is niet zo dat we deze principes vroeger onbelangrijk vonden, maar in het spanningsveld tussen waarden won keer op keer de kernwaarde ‘economische groei’. 

Door de lens van de antropologie zou je klimaatzaken dus kunnen duiden als een verschuiving van de normen en waarden die we als samenleving hanteren om ons ‘samen leven’ te organiseren – cultuurverandering dus. 

De impact van klimaatzaken

Nu kun je de vraag stellen: wat brengen die klimaatzaken eigenlijk teweeg? Wat is de impact?

• Klimaatzaken leiden tot aanpassing van beleid. Als overheden of bedrijven zich bij een uitspraak neerleggen en hun beleid of gedrag aanpassen, heeft dat onmiddellijk positieve impact. 
• Klimaatzaken leiden tot hogere risico’s voor roofbouw. Zelfs als partijen zich niet neerleggen bij de een rechterlijke uitspraak, nemen de risico’s en kosten voor bedrijven en overheden toe om geen of onvoldoende klimaatbeleid te voeren. Roofbouw wordt risicovol en duurder.
• Klimaatzaken stellen de norm. Klimaatzaken hebben een sterk normatieve functie, een normerend effect. Rechters oordelen over wat goed en fout gedrag is volgens het bestaande kader van wet- en regelgeving. En creëren daarmee voor andere bedrijven en overheden jurisprudentie en precedentwerking. 
• Klimaatzaken leiden tot nieuwe wetgeving. Soms wordt duidelijk dat wetgeving niet toereikend is voor de actuele uitdagingen (of verschoven waarden) en kan dit een aanleiding zijn tot het aanscherpen van bestaande wetgeving of het ontwikkelen van nieuwe wetgeving.

Klimaatzaken hebben wel degelijk impact. Klimaatzaken leiden tot beleidsaanpassingen. Ze verhogen de risico’s voor ecologische roofbouw. Ze normaliseren nieuwe gedragsnormen. En ze dragen bij aan de ontwikkeling van nieuwe wetgeving. Kortom, klimaatzaken zijn zowel aanjager als bewijs van de cultuurverandering waar we middenin zitten.

In 2015 won Urgenda een zaak tegen de Nederlandse staat, waarin werd geoordeeld dat onvoldoende maatregelen werden genomen tegen klimaatverandering. In 2021 stelt de rechter Milieudefensie in het gelijk en dwingt Shell tot een verlaging van 45% van de CO2-uitstoot. En nu, in 2024, begint Milieudefensie weer een zaak tegen ING vanwege ontoereikend klimaatbeleid en financiering van de fossiele sector.

Kortom, klimaatzaken laten goed zien hoe onze overtuigingen ten opzichte van ecologische en economische belangen veranderen. Klimaatzaken hebben niet alleen een juridische impact, maar zijn een aanjager van cultuurverandering. Ze laten zien dat we de samenleving vanuit andere waarden gaan inrichten en organiseren.

Bronnen

De recente klimaatzaken waarnaar we verwijzen.

2015    In 2015 won Urgende een zaak tegen de Nederlandse staat omdat die de urgentie van het klimaatprobleem wel erkent maar onvoldoende maatregelen neemt om klimaatverandering tegen te gaan.

2021    In 2021 stelde de rechter Milieudefensie in het gelijk in de zaak tegen Shell om zich te houden aan een verlaging van 45% van de CO2 uitstoot ten opzichte van 2019. 

2024    In 2024 begint Milieudefensie een klimaatzaak tegen ING vanwege klimaatbeleid dat tekortschiet en financiering van de fossiele sector.