De MVO-manager als moderne magiër

De MVO-manager als moderne magiër: Het verduurzamen van een organisatie is in essentie een transitie. Dat betekent dat de gestolde oude ordening die altijd prima functioneerde, ineens moet ontstollen. Er moet worden gehandeld volgens een andere ‘WHY’, de werkprocessen moeten anders worden ingericht, veel of alles moet veranderen. En tegelijkertijd moet de winkel wel open blijven, de organisatie moet blijven functioneren en de oogst moet worden binnengehaald.

Het inbedden van duurzaamheid in de dagelijkse werkprocessen en keuzemomenten is belangrijk, maar minstens zo belangrijk is dat het een cultuurkwestie is. Een Green Culture bouwen vraagt erom voortdurend je beslissingen langs een duurzame meetlat te leggen, maar vraagt ook om een ander soort overwegingen, andere kernwaarden en een nieuw betekenissysteem. Het gewone maar ook het buitengewone moet opnieuw geordend worden.

Als we durven te leren van wat we als mensheid al weten, dan helpt het om naar de manier te kijken waarop tribes zich organiseren. En dan in het bijzonder naar de rol van de magiër of de sjamaan. In het betekenisgeven, in het contact met de goden en het duiden of ordenen van het buitengewone, had de magiër een buitengewoon belangrijke rol. Als duurzaamheid een cultuurverandering is, dan heeft de MVO-manager een belangrijke rol: magiër!

Laten we even kijken naar de archetypische tribale rollen, mooi beschreven in het boek Building Tribes.

De chief, zoals de naam al doet vermoeden, is de leider van de tribe. Degene die het dag-dagelijkse ordent, die zorgt dat de winkel open blijft. Hiervoor geeft de chief kaders, maakt beslissingen, zorgt dat de planning op orde is en zorgt dat mensen hun actiepunten uitvoeren. Daarnaast voert de chief lastige gesprekken om conflicten op te lossen wanneer dat nodig is. De chief is er zodat de oogst kan worden binnengehaald, en daar is rust en stabiliteit voor nodig.

De verzamelaars voeren de kerntaak van de organisatie uit, het primaire proces. Ze verzamelen en voeden volgens het interne ritme. Ze staan het dichtst bij de klant. Rust, reinheid en regelmaat is voor verzamelaars dan ook van belang. Het is een groep die door zijn interne karakter snel vergeten en ondergewaardeerd wordt. Maar wie goed kijkt, ziet dat de verzamelaars over een grote dosis interne macht beschikken – wanneer verzamelaars hun werk wel of niet goed doen, heeft dit grote impact op de organisatie. Denk aan het verplegend personeel in een ziekenhuis.

In een grotere tribe opereert een chief doorgaans niet alleen, maar wordt ondersteund door subchiefs of een management-team. Subchiefs zijn de ogen en oren van de chief, degene die informatie halen en verspreiden. Die acties en taken delegeren. Zij hebben contact met alles en iedereen en zijn de verbinding tussen de chiefs en de rest van het dorp. Ze hebben dus ook te dealen met de verschillende werkelijkheden en ritmes van de clans, teams of afdelingen. Wanneer er meerdere subchiefs bestaan in een tribe, zie je vaak interne concurrentie en eigen koninkrijkjes. Iedere subchief probeert zijn eigen macht te vergroten maar sub optimaliseert voor het grotere geheel.

Jagers zijn degenen die het territorium van de tribe uitbreiden, de markt veroveren. Ze zijn daarom veel op pad. Zij zijn degene die de specials binnenhalen. Ze acteren volgens een eigen ritme en zijn vaak creatief en innoverend. Jagers schieten vaak mis maar krijgen tegelijkertijd veel applaus en airtime als ze terugkomen met een buit en sterke verhalen. In organisaties zijn dit vaak de sales-mensen of superspecialisten. Ze hebben behoefte aan vertrouwen van de tribe, aan vrijheid en ruimte om te experimenteren, om mis te mogen schieten, en om niet in het ritme en keurslijf van HR geduwd te worden.

En dan de magiërs. Waar sociale systemen zijn gebouwd op continuïteit, zijn magiërs vaak de begeleiders van verandering. Magiërs ordenen het buitengewone en geven vorm aan de band tussen mensen en het ‘hogere’ via religie en ritueel. Het zijn de personen waar de tribe naartoe gaat voor wijze raad. Magiërs staan dan ook in contact met iedereen en zijn een knooppunt van sociale informatie. Magiërs zijn van de zingeving, de bedoeling, ze duiden de toekomst en begeleiden rituelen. Maar ze zijn ook een beetje eng, want ze weten veel en kunnen dingen die niemand anders kan. Ze kunnen toveren, maar dat maakt ze ook bedreigend voor de bestaande ordening.

We kunnen wel stellen dat we in buitengewone tijden zitten, waarin het oude paradigma niet meer werkt, maar het nieuwe zich nog niet heeft uitgekristalliseerd. We hebben behoefte aan richting, duiding en een nieuwe ordening, die benoemen als ‘het nieuwe normaal’. Daarom geloof ik dat MVO-managers en duurzaamheidsprofessionals niet alleen van de inhoud moeten zijn – die bovendien steeds gespecialiseerder wordt en dus moeilijker bij te houden voor een beperkt aantal mensen – maar zich veel meer moeten richten op het begeleiden van het proces.

Een goede magiër heeft een aantal eigenschappen:

• De magiër moet de autoriteit, het charisma en de vrijheid hebben om te duiden wat er gebeurt. Een magiër zonder autoriteit wordt niet serieus genomen door de tribe, en de chief, en heeft geen zeggingskracht en doorzettingsvermogen op het moment dat het even spannend wordt en de bestaande ordening ter discussie komt.  Daarom heeft de magiër ook een flinke scheut vrijheid nodig, want als sommige dingen niet gezegd mogen worden of stemmen niet gehoord worden, zijn de dialogen minder rijk en neemt de kans op sabotage flink toe.
  
  Verder moet de magiër het charisma hebben om de organisatie en de chief te verleiden om een anders een ’anders-dan-anders’ gesprek met elkaar te hebben. Dat is per definitie een beetje gek, want veel organisaties zijn het meer gewend om transactionele dan transformationele gesprekken te hebben. Bovendien vragen transformationele gesprekken zowel van de organisatie als de leider openheid, kwetsbaarheid en vooral mens-zijn. Zulke gesprekken zijn spannend want wellicht worden er dingen gezegd die confronterend zijn, je kunt geraakt worden door wat een ander zegt, en er kunnen onomkeerbare dingen gezegd worden waar je vervolgens (collectief) naar moet handelen.

• We zijn Het Oude los aan het laten, maar weten tegelijkertijd nog niet hoe Het Nieuwe eruit gaat zien. We zitten in het Ondertussen, in de liminale fase. Om transities te begeleiden hebben mensen rituelen uitgevonden. Om ruimte te geven aan onzekerheid, om emoties te kanaliseren, om het ‘oude’ steeds een beetje meer los te laten en het ‘nieuwe’ vorm te geven. Rituelen brengen ons terug naar onze kern, onze identiteit, naar gemeenschappelijke waarden en belangen.
  
  We zetten rituelen vaak in bij overgangsmomenten en belangrijke levensfasen, zoals een geboorte (beschuit met muisjes), huwelijk (bruiloft), de overgang naar volwassenheid, en religieuze en sociale vieringen. We bouwen rituelen om samen stil te staan, te vieren en vooruit te dromen. Een ritueel geeft ritme: hier zijn we gebleven. En een ritueel creëert tijd om naast de dagelijkse activiteiten een gesprek te hebben over de grote vragen in het leven of de organisatie. Iedere groep mensen bouwt zijn eigen rituelen, en juist dat geeft ze hun sterke verbindende kracht en maakt rituelen tot een krachtige tool bij het begeleiden van cultuurverandering.

• Creating space: Magiërs creëren buitengewone tijd voor een dialoog te hebben het bestaansrecht, de manieren van samenwerken en over de grote vragen in de tribe. Dat zijn hele essentiële en betekenis gevende gesprekken, die in de antropologie ook wel transformationele gesprekken worden genoemd. Magiërs steken kampvuurgesprekken aan over wat duurzaamheid of klimaatverandering voor de organisatie betekent, en creëert ruimte voor de verschillende teams en afdelingen om daar antwoorden op te vinden. Daarnaast hebben magiërs de taak om ruimte te creëren voor het zoeken naar nieuwe manieren, die niet meteen succesvol hoeven zijn. De magiër creëert tijd voor dialoog en ruimte voor innovatie.

• Holding space. In het ondertussen is de oude ordening verdwenen maar is de nieuwe nog niet uitgekristalliseerd. Dat brengt onzekerheid en chaos met zich mee, want je weet niet volgens welke culturele spelregels het spel nu gespeeld wordt. De energietransitie is hier een uitstekend voorbeeld van. We realiseren dat onze oude antwoorden niet langer functioneren, we gaan andere dingen belangrijk vinden (ons waardesysteem verschuift) en moeten andere keuzes maken. Tegelijkertijd is de nieuwe ordening nog niet gestold en vind er een dans om de macht plaats. Het is oncomfortabel om niet te weten waar we aan toe zijn. Omdat de culturele regels in het Ondertussen onduidelijk zijn, doen we voortdurend een appèl op onze leiders om snel duidelijkheid te geven over de nieuwe ordening. De magiër heeft de taak om ons even in het Ondertussen te houden en ons comfortabel te laten worden met het niet-weten. Deze verwarring en niet-weten zijn namelijk een geweldige bedding om te leren en voor zingevende gesprekken.
  
  
• Een heel goed lijntje met de chief. Er is niks zo vervelend en beangstigend voor een chief als een losgeslagen magiër. Een magiër die rommelt met het betekenissysteem van de organisatie, met dat wat de essentie is, de missie of kernwaarden van de tribe, en ook dat waaraan de chiefs hun macht ontlenen, is bedreigend voor de ordening. De magiër bevindt zich altijd in een spannende rol, want de grens tussen magiër en heks is maar heel dun. Verandering en transitie brengen per definitie een verschuiving van de macht met zich mee. Dat betekent dat degenen met een hoge ranking er een individueel belang bij hebben om hakken in het zand te zetten en de verandering te vertragen, belemmeren of helemaal te stoppen. Als magiërs dingen zeggen die te spannend, confronterend of bedreigend zijn voor de bestaande ordening, lopen ze het risico verbannen te worden. Of erger.

Waar de chief het Gewone organiseert, organiseert en kanaliseert de magiër het Buitengewone. Alle activiteiten van magiër zijn erop gericht het niet-weten, de verwarring, het zoeken naar nieuwe betekenis, het ongemak, het chagrijn en de machtsverschuiving te begeleiden. Eigenlijk zegt de magiër bij het begeleiden van liminaliteit voortdurend ‘You’re not lost, you’re here. Je komt magiërs vaak tegen in de rol van consultant, trainers, HR en mensen met een vrije rol. Of in die van MVO-manager, sustainability manager. Ik ben ervan overtuigd dat MVO-managers en duurzaamheidsprofessionals effectiever worden als zij hun rol als procesbegeleider steviger innemen. Dat levert betere gesprekken op, minder sabotage, nieuwe oplossingen en wijzere besluiten. Verduurzamen zonder magie is kansloos!

Wil je meer weten over organisatiecultuur en duurzaamheid?

• Lees onze column: Organisatiecultuur als driver van duurzaamheid.
  (Deze column verscheen eerder op TGTHR.nl, platform voor duurzaam ondernemen).
  
• Walter Faaij vertelt meer over Green Culture Lab en Organisatiecultuur in deze blog en video van de Duurzame Week.