De energietransitie is een cultuurverandering

De energietransitie is een cultuurverandering. De oude ordening werkt niet meer maar de nieuwe is nog niet uitgekristalliseerd. Veranderen gaat over opnieuw ordenen. Opnieuw betekenis geven. Dat is oncomfortabel, spannend en vraagt om moedige dialoog en de bereidheid geraakt te worden. In het Ondertussen gebeurt het. 

“When the old is disappearing and the new is not yet there” 

In het ondertussen gebeurt het

Als maatschappij zitten we nu middenin de verwarring en het chagrijn van verandering. De energietransitie en het inbedden van duurzaamheid in een organisatie zijn fundamentele transities. We zijn collectief in verwarring hoe de economie eruit moet zien en welke rol duurzaamheid in onze samenleving speelt. Ondertussen is er sprake van een machtsverschuiving. De oude ordening werkt niet meer maar de nieuwe is nog niet uitgekristalliseerd. We zitten middenin een intense liminale fase.

Antropologen hebben veel onderzoek gedaan naar hoe groepen mensen met verandering omgaan. In bedrijven veranderen we vaak in twee stappen, van oud naar nieuw. Terwijl dit ‘Ondertussen’ ongelofelijk belangrijk is om de verandering duurzaam te laten zijn en de bedding te geven. De transitie waarin veel bedrijven en organisaties en samenlevingen zich bevinden, wordt door antropologen als ‘liminale fase’ geduid, ‘ondertussen’. In deze fase zijn onze lerende vermogens maximaal.

Opnieuw betekenis geven

Liminaliteit gaat over verandering in het leven. Life-changing gebeurtenissen zijn hier goede voorbeelden van; het krijgen van je eerste kind, trouwen, langdurige ziekte of overspannenheid, scheiden of iemand begraven. Gedurende dit soort overgangen ga je ineens anders naar de wereld kijken en ga je andere dingen belangrijk vinden. Je sociale rol is ongedefinieerd en verschuift, en het is onduidelijk naar welk ordeningsprincipe je moet leven.

Zwangerschap is een prachtig voorbeeld. Gedurende negen maanden verwacht je een kindje, maar bén je nog geen vader of moeder, maar je bent het ook niet niet. Je gaat je tijd anders besteden, je gaat andere dingen belangrijk vinden en je relatie met je partner verandert ook. Je hebt gesprekken over wat het straks betekent om ouder te zijn, over wat je nog te doen/regelen/leren hebt en bijvoorbeeld over hoe je de wereld aan de volgende generatie wilt doorgeven. Dat is liminaliteit.

Verwarring, ongemak, emotie, machtsstrijd en nieuwe spelregels

Deze liminale fase vinden we ongemakkelijk, want het brengt veel onzekerheden met zich mee. Tegelijkertijd brengt het nieuwe kansen en mogelijkheden met zich mee. Hoop wordt afgewisseld met de vrees om dingen te verliezen of te moeten veranderen. Liminaliteit betekent verwarring, en stevig ook. De antropoloog Victor Turner noemt deze fase betwixt and between. Als mensen proberen we die fase zo veel mogelijk te verkorten of zelfs over te slaan. In dit ondertussen zien we veel chagrijn en emotie, want we weten niet waar we aan toe zijn en volgens welke culturele ordening we moeten leven, en vaak ook een machtsstrijd, demostraties, stakingen en allerlei vormen van sabotage.

In tijden van transitie worden nieuwe spelregels geschreven. Wat gebeurt er als je overgaat van business as usual naar duurzaamheid in de kern van je organisatie? De macht verschuift en dat is spannend. Er is vaak een sterk appel op leiders om snel duidelijkheid te geven over waar het heen gaat en volgens welke regels het spel gespeeld moet worden. Je zou kunnen zeggen dat we in een liminale fase opnieuw betekenis geven aan de wereld en onze plek daarin. Dingen die we voorheen belangrijk vonden, blijken ineens helemaal niet zo belangrijk meer. En omgekeerd. Dan helpt het als we ruimte maken voor dit proces van betekenis geven.

Kampvuurgesprekken en betekenisgeving

Het soort gesprekken waarin betekenisgeving plaatsvindt, kun je – in metaforische zin – kampvuurgesprekken noemen. In tegenstelling tot bullet-point vergaderingen en transactionele gesprekken, is een kampvuurgesprek een transformationeel gesprek. Kampvuurgesprekken zijn goede, ‘ronde’ gesprekken waarin je dingen deelt die echt belangrijk zijn. Gesprekken waarin je bereid bent om geraakt te worden door dat wat de ander zegt.

Volgens mij zijn we als samenleving maximaal liminaal. Dat verklaart grotendeels het chagrijn, de emotie en de struggle for power die momenteel zo zichtbaar zijn. En omdat we als mensen niet voor het eerst voor een fundamentele transitie staan, kunnen we volgens mij veel leren uit de antropologie en hoe we als mens de afgelopen 60.000 jaar met verandering om zijn gegaan.

Liminaal leiderschap: creating space en holding space

In het ondertussen is vaak sprake van verwarring en emotie. Die verwarring is de ideale bedding voor dialoog, en voor verandering. Dat betekent dat we veel beter moeten leren omgaan met onzekerheid. Dat we het niet-weten zouden kunnen gebruiken om elkaar te bevragen en moedige gesprekken te hebben. Gesprekken waarin we opnieuw betekenis geven aan wat het betekent om in deze samenleving mens te zijn.

‘You’re not lost. You’re here. And I’m here with you’.
– Jitske Kramer

Als leider heb je dan een belangrijke taak: holding space. Een prachtige term uit Building Tribes om aan te geven dat het belangrijk is duiding te geven maar vooral ook ruimte te creëren voor gesprek. Geen schijnzekerheid geven, de pijn van verlies en onzekerheid er laten zijn en een plek geven. Niet de onzekerheid verkorten, maar opzoeken. Kampvuren aansteken. Rituelen organiseren. Echte gesprekken voeren. Verhalen vertellen. Zodat we de verandering doorvoelen. Zodat we onze lerende vermogens maximaal benutten. En zodat we bouwen aan een future-proof, duurzame en inclusieve samenleving.